Οι Κουρήτες ήταν, σύμφωνα με τη μυθολογία, οι φύλακες του Δία, αυτοί που κάλυπταν με το θόρυβο των όπλων τους το κλάμα του νεογέννητου θεού, για να μην τον ανακαλύψει ο πατέρας του Κρόνος και τον θανατώσει. Αυτοί έδωσαν τα ονόματά τους σε μια σειρά πόλεις που περιτρέχουν τα ριζά του Ψηλορείτη, του βουνού που χρησίμευσε ως καταφύγιο του πρώτου στην ιεραρχία θεού της αρχαιότητας. Οι Κουρήτες είναι επίσης αυτοί που σήμερα αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για την ονομασία ενός συνόλου δραστηριοτήτων οικολογικού - τουριστικού - πολιτιστικού περιεχομένου, που οργανώνονται με επίκεντρο τις βορειοδυτικές υπώρειες του ψηλότερου βουνού της Κρήτης. Βρισκόμαστε στα βόρεια του νομού Ρεθύμνου και μη σας μπερδέψει η ονομασία Οικομουσείο Κουρητία Οδός. Εδώ ξεχνάει κανείς τον τυπικό τουρισμό και επιχειρεί μιαν άλλη προσέγγιση, βιωματική του τόπου και των ανθρώπων του.

Ελεύθερνα. Οχι από την ελευθερία. Ο Ελευθήρ ήταν ένας από τους δέκα Κουρήτες. Βρίσκομαι σε έναν σημαντικό αρχαιολογικό χώρο, στην Ορθή Πέτρα, στη νεκρόπολη της Ελεύθερνας, σε μια ανασκαφή που περιλαμβάνεται στις 10 καλύτερες -παγκοσμίως- για το 2010 και έχω την τύχη να με ξεναγεί ο καθηγητής Αρχαιολογίας Νίκος Σταμπολίδης, ένας από τους ανθρώπους που πρωταγωνίστησαν στην ανάδειξη του χώρου και της ιστορίας του. Κατηφορίζοντας από τον σημερινό οικισμό της Ελεύθερνας προς τον αρχαιολογικό χώρο, μπορώ ακόμη να έχω οπτική επαφή με το Κρητικό πέλαγος, κοιτάζοντας προς το Βορρά. Οχι τυχαία, λοιπόν, η Ελεύθερνα χτίστηκε εδώ, γιατί μπορούσε να έχει επικοινωνία με τη θάλασσα, χωρίς όμως να είναι εκτεθειμένη σε... περίεργα βλέμματα· γιατί εδώ υπήρχε άφθονο πόσιμο νερό, γιατί οι κάτοικοί της μπορούσαν να προμηθεύονται ξυλεία από το βουνό και γιατί μπροστά τους είχαν έναν κάμπο για να καλλιεργούν, αλλά και γιατί η περιοχή ήταν -και είναι- γεμάτη με άφθονα βότανα πολύ καλής ποιότητας.

Η νεκρόπολη δίνει πλήθος πληροφορίες για τα ήθη και τα έθιμα της εποχής -επιβεβαιώνοντας τον Ομηρο- και αποκαλύπτει την κοινωνική διαστρωμάτωση μιας πολιτείας που δεν σταματούσε στα όρια ζωής και θανάτου. Εδώ ήταν το κεντρικό κρεματόριο (αποτεφρωτήριο) για τους άντρες που πέθαιναν σε «παραγωγική» ηλικία, οι οποίοι, είτε ανήκαν στην αριστοκρατία είτε ήταν πολεμιστές, καίγονταν ώστε να φανούν λευκά τα οστά τους. Η ανασκαμμένη περιοχή δεν υπήρξε ποτέ τόπος κατοικίας. Τα ευρήματα, πάντως, στην ευρύτερη περιοχή μαρτυρούν πως η Ελεύθερνα ήταν μία από τις ισχυρότερες κρητικές πολιτείες, ενώ ανθρώπινη παρουσία υπήρξε από την πρώιμη εποχή του Χαλκού (3η χιλιετία π.Χ.) έως και το Μεσαίωνα (12ος - 13ος αι. μ.Χ.).

Το γλέντι και η ζωή στα μιτάτα

Τα καζανέματα, η παρασκευή ρακής δηλαδή, είναι στην Κρήτη σημαντικό γεγονός και εγώ βρίσκομαι στη σύγχρονη Ελεύθερνα, το μικρό χωριό της επαρχίας Γεροποτάμου του Ρεθύμνου, όπου ο τοπικός πολιτιστικός σύλλογος έχει στήσει ολόκληρη γιορτή. Η φωτιά καίει κάτω από το καζάνι και η ρακή, που μόλις τώρα αποστάχθηκε, σερβίρεται ζεστή με ένα μικρό μπρίκι, συνοδεία ντόπιων παραδοσιακών μεζέδων. Οι μαυροντυμένοι νέοι του χωριού τραγουδούν όρθιοι ριζίτικα, ενώ σε λίγο θα κάνουν την εμφάνισή τους τα όργανα, για να πάρουν όλοι θέση γύρω από το τραπέζι και να συμμετάσχουν σε ένα αυθεντικό κρητικό γλέντι. Αυτοί οι νέοι είναι που προσέχουν και τον αρχαιολογικό χώρο, όχι επειδή τους πληρώνει κανείς, αλλά επειδή θέλουν να διαφυλάξουν τον πλούτο του τόπου που αγαπάνε. Τέτοιους νέους θα συναντήσω και σε άλλα «παρακλάδια» της Κουρητίας Οδού, αρχικά στο Λιβαδιώτικο και στη συνέχεια στο Αγιομαμίτικο αόρι. Αόρι σημαίνει οροπέδιο και τα δύο παραπάνω βρίσκονται κοντά στα χωριά Λιβάδια και Αγιος Μάμας, της επαρχίας Μυλοποτάμου.

Ανηφορίζοντας προς το καταφύγιο Μυγερός, στα 1.600 μ. στις πλαγιές του Ψηλορείτη, η μια στροφή διαδέχεται την άλλη και μάλιστα με τρόπο τέτοιο που αναρωτιέμαι αν ο δρόμος έχει συνέχεια ή αν βρίσκομαι μπροστά σε αδιέξοδο. Εχω ήδη αφήσει πίσω μου τα Λιβάδια, και το μιτάτο που συναντώ δείχνει και είναι καινούργιο. Είναι μάλιστα ένα μιτάτο αλλιώτικο, αφού δεν πρόκειται να χρησιμεύσει ως χώρος κατοικίας και εργασίας κάποιου κτηνοτρόφου, αλλά ως εκκλησία. Είναι ο Αγιος Δράκος, που θα γιορτάζει εδώ στις 11 Νοεμβρίου, με πληροφορεί ο 30χρονος Γιάννης Κλάδος (Κατραμπούζος), ο άνθρωπος που έφτιαξε με τα χέρια του το όμορφο αυτό κτίσμα.

Σε λίγο βρίσκομαι μέσα σε ένα άλλο, εν ενεργεία μιτάτο, να παρακολουθώ την παρασκευή τυριού από το γάλα και να γεύομαι, ζεστό ακόμη, το χαρακτηριστικό μαλακό τυρί, τη «μαλάκα», από τα χέρια του Γιάννη Κλάδου (Μπίμπαχη). Φαίνεται απίστευτο, αλλά μέσα σε τέτοιου είδους κτίσματα, που παραπέμπουν στα ιγκλού των Εσκιμώων, οι άνθρωποι περνούσαν και περνούν μεγάλο μέρος της ζωής τους.

Εντυπωσιάζομαι από τη σοφία της κατασκευής, που στέκει ακλόνητη χωρίς ίχνος λάσπης να συνδέει τις πέτρες που τοποθέτησαν με τόση τέχνη οι βοσκοί, διεκδικώντας τον τίτλο του πολυτεχνίτη.

Το τοπίο γύρω είναι τραχύ, η βλάστηση ελάχιστη, παντού βράχοι, η κορυφή του Ψηλορείτη παίζει κρυφτό με τα σύννεφα και τώρα είναι πιο εύκολο να καταλάβω γιατί οι «αυθεντικοί» Κρητικοί είναι αυτοί που είναι. Περήφανοι μέχρι παρεξηγήσεως, απόλυτοι, με κάτι σκληρό στο βλέμμα τους, αλλά και έτοιμοι να γίνουν χαλί να τους πατήσεις όταν σε φιλοξενούν, όταν τους πλησιάζεις σεμνά και ταπεινά... Δύσκολη η ζωή εδώ πάνω, ακόμη και σήμερα. Μπορεί λοιπόν κανείς να φανταστεί πόσο πιο δύσκολη ήταν τα παλιά χρόνια, όταν δεν υπήρχε δρόμος, όταν οι άνθρωποι πηγαινοέρχονταν με τα πόδια κουβαλώντας γάλα, τυρί και κρέας, σε έναν τόπο άνυδρο και, προσπαθώντας να ξεδιψάσουν, έβαζαν τη γλώσσα τους στις κρύες πέτρες τις νύχτες του καλοκαιριού...

Ωστόσο, ο αγώνας για την επιβίωση είναι που τους έκανε να νιώθουν δυνατοί.

Πολλαπλές επιλογές

Αξιοθέατα και δυνατότητες για διαδρομές δεν σταματούν εδώ. Επισήμως η Κουρητία Οδός, αφού περάσει από την ηρωική Μονή Αρκαδίου και το μινωικό ανάκτορο του Αμαρίου, καταλήγει στην τουριστικότατη Αγία Γαλήνη, έχοντας κινηθεί στις δυτικές πλαγιές του Ψηλορείτη. Ενας άλλος κλάδος της οδηγεί πολύ ψηλά, στο Ιδαίον Αντρον, αφού προηγουμένως περάσει από τα ξακουστά Ανώγεια.

Οι προτεινόμενες δραστηριότητες επιχειρούν να συνδυάσουν το τερπνόν μετά του ωφελίμου, αφού σε κάθε περίπτωση η... βόλτα συνδυάζεται με τη γνώση - για διδασκαλία μιλούν οι υπεύθυνοι του Οικομουσείου. Ο σχετικός κατάλογος περιέχει το δρόμο της πέτρας, το δρόμο του νερού, των σπηλαίων, του Ερμή, του Πάνα κ.λπ., διαδρομές δηλαδή που μπορεί να περιλαμβάνουν περισσότερη ή λιγότερη πεζοπορία, αλλά πάντοτε άφθονη επαφή με τη φύση και τον τοπικό πολιτισμό. Από κει και πέρα, ο ανήσυχος περιηγητής μπορεί να χαράξει μόνος του τη δική του διαδρομή με βάση τις προτεραιότητες και το χρόνο του.

* Εδρα του Οικομουσείου Κουρητία Οδός είναι ο ξενώνας Το Σπίτι των Κουρήτων στα Τζανακιανά Ρεθύμνου (Τ/28340-92.350, 28310-55.828). Υπεύθυνες: Αναστασία Φρυγανάκη (Τ/6945-722.052), Βιβιάννα Μεταλληνού (Τ/6932-346.909).