ΙΣΤΟΡΙΚΟ

Στις βορειοδυτικές υπώρειες της Ίδης, σε υψόμετρο 380 μ. περίπου, και σε απόσταση 30 χιλ. νότια του Ρεθύμνου βρίσκεται η αρχαία πόλη Ελεύθερνα. Σήμερα σώζονται ερείπια από διάφορες ιστορικές περιόδους της ζωής της αρχαίας Ελεύθερνας. Σύμφωνα με την παράδοση είχε πάρει το όνομα της από τον Ελευθερέα, έναν από τους Κουρήτες ή από το επίθετο της Δήμητρος Ελευθούς. Στο λόφο Νησί που αποτελεί έναν από του κύριους πυρήνες της αρχαίας πόλης μαζί με το λόφο Πυργί υπάρχει συνοικία που άκμασε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.

Τον 3ο αι. π.Χ. η Ελεύθερνα πολεμούσε εναντίον των Ροδίων και των συμμάχων τους Κνωσίων. Όταν το 220 π.Χ. οι κρητικές πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους η Ελεύθερνα στάθηκε στο πλευρό της Κνωσού. Με πολιορκία όμως των αντιπάλων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει αυτή τη συμμαχία. Το 68 π.Χ. όταν ο Μέτελλος έκανε επίθεση στην Ελεύθερνα, η πόλη κατόρθωσε να αντισταθεί για αρκετό καιρό στην πολιορκία των Ρωμαίων λόγω του οχυρού της θέσης της αλλά τελικά κυριεύτηκε μετά από προδοσία.

Από την πόλη Ελεύθερνα κατάγονταν ο ποιητής Λίνος, ο φιλόσοφος Διογένης, ο λυρικός ποιητής Αμήτωρ και ο γλύπτης Τιμοχάρης.

Ανασκαφική έρευνα διενεργήθηκε στον αρχαιολογικό χώρο το 1929 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή, υπό τη διεύθυνση του H. Payne και είχε μικρή χρονική διάρκεια. Συστηματικές ανασκαφές που πραγματοποιούνται από το 1985 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, έφεραν στο φως σπουδαία αρχαιολογικά λείψανα, που δίνουν την εικόνα της αρχαίας πόλης, κυρίως από τους γεωμετρικούς έως τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους, χωρίς ωστόσο να λείπουν τα στοιχεία της αδιάκοπης χρήσης του χώρου από τα πρωτομινωικά έως και τα νεώτερα χρόνια.
Συντάκτης

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελεύθερνας της Κρήτης εκτείνεται σε ευρεία περιοχή, αλλά οι κύριοι πυρήνες της αρχαίας πόλης βρίσκονται στους λόφους Νησί και Πυργί, που ανήκουν στους οικισμούς Ελεύθερνας και Αρχαίας Ελεύθερνας. Σήμερα στην ανατολική πλευρά του λόφου Πυργί τα κύρια λείψανα αποτελούν οι ελληνιστικοί αναλημματικοί τοίχοι, ερείπια από ρωμαϊκά οικοδομήματα και μια παλαιοχριστιανική βασιλική. Στη θέση όρθια Πέτρα βρέθηκε νεκροταφείο υστερογεωμετρικών - αρχαϊκών χρόνων. Κάτω από τμήμα του νεκροταφείου έχει καλυφτεί ρωμαϊκή κτιριακή φάση. Στη θέση Νησί βρίσκονται τα ερείπια συνοικίας ελληνιστικών χρόνων.

Στις ανατολικές υπώρειες του λόφου Πυργί, στη θέση Κατσίβελος, έχουν αποκαλυφτεί τα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, που χρονολογείται, σύμφωνα με την ιδρυτική επιγραφή, στο 430-450 μ.Χ. και καταστράφηκε τον 7ο αι. μ.Χ. Η βασιλική είχε θεμελιωθεί εν μέρει πάνω στα ερείπια ελληνιστικού ιερού, που ήταν σε χρήση και κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους.

Στα ερείπια του ιερού και της βασιλικής, όπως και στον περιβάλλοντα χώρο, έχουν ανασκαφτεί συνολικά 42 κεραμοσκεπείς και κιβωτιόσχημοι τάφοι του 6ου και 7ου αιώνα. Επίσης, έχουν ερευνηθεί τρεις ρωμαϊκές οικίες που καταστράφηκαν από τον ισχυρό σεισμό του 370 μ.Χ., ρωμαϊκό βαλανείο με δύο υπόκαυστα, λιθόστρωτος δρόμος καθώς και μεγάλων διαστάσεων δημόσιο πιθανόν οικοδόμημα ελληνιστικών χρόνων (2ος - 1ος αι. π.Χ.), που χρησιμοποιήθηκε και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο (1ος - 2ος αι. μ.Χ.).

Σε ένα πλάτωμα της κορυφής στο βόρειο τμήμα του λόφου Πυργί, όπου τοποθετείται ο διαχρονικός πυρήνας της αρχαίας πόλης, η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε οικοδομικά λείψανα, τα οποία χρονολογούνται κυρίως στους ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους.

Στη δυτική πλαγιά του λόφου Πυργί ήρθαν στο φως τα λείψανα νεκροταφείου, το οποίο χρονολογείται από τους ύστερους πρωτογεωμετρικούς (870/850 π.Χ.) έως τους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους (600 π.Χ.). Έχουν διαπιστωθεί διαφορετικές ταφικές πρακτικές, ''ανοιχτές'' ταφές και καύσεις, ενώ δε λείπουν και οι αρχιτεκτονικές κατασκευές (περίβολοι, ταφικά περιφράγματα, υπέργεια μνημεία).

Στη θέση Νησί η έρευνα έφερε στο φως μία συνοικία που αναπτύχθηκε στους ελληνιστικούς χρόνους και εγκαταλείφτηκε στην αρχή της ρωμαϊκής περιόδου. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε κάθε κατοικία αντιστοιχούσε μία στέρνα για την κάλυψη των υδρευτικών αναγκών. Στην ίδια θέση εντοπίστηκε και ορθογώνιος περίβολος με πεντάστυλο πρόπυλο δωρικού ρυθμού που κατασκευάστηκε στους κλασικούς χρόνους (400 π.Χ.).

Εκτός από τα λείψανα που αποκαλύφτηκαν κατά τις αρχαιολογικές έρευνες, στην περιοχή έχουν εντοπιστεί αρκετές θέσεις στις οποίες διατηρούνται ορατά αρχαιολογικά λείψανα ή μεμονωμένα μνημεία.

Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν, τμήμα οχυρωματικού πύργου στην κορυφή του λόφου Πυργί, με χρήση από τους ελληνιστικούς έως και τους βυζαντινούς χρόνους, καθώς και γέφυρα ελληνιστικών χρόνων βόρεια του λόφου Πυργί.


ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ

Το μικρό ρωμαϊκό λουτρό βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του αρχαιολογικού χώρου του τομέα Ι της Αρχαίας Ελεύθερνας (θέση Κατσίβελος). Περιλαμβάνει τουλάχιστον τρεις οικοδομικές φάσεις από το 2ο έως τον 6ο/7ο αι. μ.Χ.

Η κατασκευή του πρέπει να άρχισε μετά τα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ., μετά δηλαδή την καταστροφή και εγκατάλειψη του παρακείμενου δημοσίου οικοδομήματος των ελληνιστικών-ρωμαϊκών χρόνων. Στη δυτική πλευρά του αποκαλύφθηκαν 2 όμοιες αίθουσες που λειτουργούσαν ως υπόκαυστα. Τα δάπεδά τους δε σώζονται. Επικοινωνούν μεταξύ τους με αεραγωγό. Και οι δύο ανήκουν στην πρώτη φάση του κτίσματος. Εγκαταλείφθηκαν στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. και χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι απόθεσης απορριμμάτων κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο, κυρίως κατά τον 6ο και 7ο αι. μ.Χ.

Σε επαφή με τη δυτική αψιδωτή πλευρά των δύο υπόκαυστων αιθουσών βρίσκονται τρία άγνωστης χρήσης δωμάτια που κατασκευαστικά ανήκουν σε φάση νεότερη. Σε επαφή με τη βόρεια πλευρά του βαλανείου αποκαλύφθηκε συγκρότημα έξι χώρων. Τρεις από τους χώρους ανήκουν σε κατοικία, ενώ οι άλλοι τρεις αποτελούν προεκτάσεις του βαλανείου. Η δεύτερη χρήση του βαλανείου διακόπτεται στα χρόνια του Κώνσταντος Β'.

Η οικία 2 βρίσκεται στο μεγάλο άνδηρο που καλύπτει την έκταση ανάμεσα στο δημόσιο λουτρό και την παλαιοχριστιανική βασιλική στον αρχαιολογικό χώρο του ανατολικού τομέα Ι της Αρχαίας Ελεύθερνας (θέση Κατσίβελος). Αποτελείται από δύο πτέρυγες με δωμάτια, εκατέρωθεν ενός μεγάλου ορθογώνιου αιθρίου. Η νότια πτέρυγα έχει δύο μεγάλα δωμάτια και βορειότερά τους ένα χώρο που χωρίζεται με τοίχο σε δύο στενούς διαδρόμους.

Το οικοδόμημα έχει δύο οικοδομικές φάσεις. Η πρώτη φάση μάλλον διακόπτεται λίγο πριν από το τελευταίο τέταρτο του 3ου αιώνα μ.Χ. , οπότε το κτίριο αλλάζει μορφή και ίσως χρήση, για να εγκαταλειφθεί οριστικά στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ.

Αποκαλύφθηκε αγωγός απορροής με κλίση από δυτικά προς τα ανατολικά. Το δάπεδο και οι παρειές του αγωγού είναι επιχρισμένες με παχύ ερυθρωπό κονίαμα.

Πάνω στην επίχωση του αιθρίου, μετά την εγκατάλειψη της οικίας, κατασκευάστηκε κιβωτιόσχημος τάφος πρωτοβυζαντινής περιόδου.

Η βόρεια πλευρά της οικίας περιλαμβάνει 6 δωμάτια, κάποια από τα οποία διατηρούνται σε άριστη κατάσταση. Στο ανώφλι της θύρας ενός από αυτά, είναι χαραγμένη η επιγραφή «Νείκην τωι Κυρείωι?. Στο ίδιο δωμάτιο βρέθηκαν μέσα σε στρώμα καταστροφής περίτεχνα οστέινα μικροαντικείμενα, σαράντα δύο χάλκινα νομίσματα κ.α.

Σε άλλο δωμάτιο βρέθηκαν θραύσματα ψηφιδωτού δαπέδου με γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα.

Το κτίριο είχε και όροφο, όπου βρισκόταν ο γυναικωνίτης.

Η φάση καταστροφής της οικίας θα μπορούσε ίσως να αποδοθεί στην περίοδο διωγμού των Χριστιανών επί Τραϊανού Δέκιου (249-251 μ.Χ).

Η γέφυρα βρίσκεται στην περιοχή της Λαγκάς, η οποία συνορεύει προς τα ΒΔ με την κοινότητα της Αλφάς. Τη βρίσκουμε λίγο μετά τη συμβολή των 3 χειμάρρων (Φαραγγίτης, ρέμα της Χαλοπότας, Νησί), στο νοτιότερο τμήμα του μεγαλύτερου απ' αυτούς, που ρέει ανάμεσα στη Λαγκά και την Αλφά.

Εχει τμηματικά λαξευτεί στο φυσικό βράχο, ενώ το υπόλοιπο τμήμα της είναι χτισμένο με εκφορικό τρόπο. Είναι εντυπωσιακά καλά διατηρημένη γέφυρα με οξυκόρυφη καμάρα.

Χρονολογείται στο 2ο αι. π.Χ.

Συντάκτες
Βάννα Νινιού - Κινδελή, αρχαιολόγος
Αγγελική Τσίγκου, αρχαιολόγος
Ελένη Μαθιουδάκη, αρχαιολόγος

Πηγή Υπουργείο Πολιτισμού - Τουρισμου