Στο κέντρο της Κρήτης εκεί που ο Ψηλορείτης συναντάει τον Γεροπόταμο, στο μυχό της εύφορης κοιλάδας του, βρίσκεται η Αξός σκαρφαλωμένη στις πλαγιές ενός περίοπτου λόφου.

Ο σύγχρονος οικισμός διατήρησε αναλλοίωτο το αρχαίο όνομα. Για την προέλευση του ονόματος έχουν προταθεί δύο ερμηνείες. Σύμφωνα με την πρώτη, η πόλη πήρε το όνομά της από τον ιδρυτή της Όαξο, γιό του Απόλλωνα και της νύμφης Ακακαλλίδας. Κατά την δεύτερη εκδοχή το όνομα της, αναφέρεται στο απόκρημνο τοπίο, καθώς σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο η Αξός ετυμολογείται από την λέξη "ἀξους" που σημαίνει κρημνούς.

Τοπίο επιβλητικό και απόκρημνο  απηχεί πλήρως την περιγραφή που δίνει για την αρχαία πόλη ο Στέφανος Βυζάντιος " Ὂαξος, πόλις Κρήτης, Ἐλευθέρνης οὐ πόρῳ, καθ΄ ἅ Ξενίων ἀπό Ὀάξου τοῦ Ἀκακαλλίδος, θυγατρός τοῦ Μίνω∙ τινές δέ διά το καταγῆναι τον τόπον και κρημνώδη ὑπάρχειν∙ καλοῦσι γάρ οἱ Κρῆτες τούς τοιούτους τόπους ἄξους, καθάπερ καί ἡμείς ἀγμούς ". Ωστόσο, ο τόπος αυτός διαθέτει εκτός από την φυσικά οχυρή θέση, πολλές εύφορες εκτάσεις και πηγές, πλεονεκτήματα που οδήγησαν τον προϊστορικό άνθρωπο να τον επιλέξει για κατοικία του από πολύ παλιά, όπως υπαινίσσεται ο μύθος ίδρυσης της Αξού από τον Οαξό γιό της Ακακκαλίδος θυγατέρας του Μίνωα.

Από την Αξό η θέα είναι απεριόριστη. Απέναντι της προς Βορρά υψώνονται τα Ταλλαία Όρη. Στα βορειοδυτικά το βλέμμα φθάνει μέχρι τη βόρεια ακτή έως το Ακρωτήρι στα Χανιά. Προς τα ανατολικά το μάτι συναντάει τα Ανώγεια , ενώ προς τα δυτικά ξεπροβάλλει η κορυφογραμμή του Ψηλορείτη.

Σε αυτό τον τόπο που υπήρξε σκηνικό πολλών μύθων όπως της γέννησης του Δία στη γειτονική Νίδα, των Ιδαίων Δακτύλων των Κουρητών, αλλά και του χάλκινου Τάλλου, δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε η Αξός.

Η επικράτεια της πόλης συνόρευε ανατολικά με την Τύλισσο και την Ραύκο και από τα δυτικά με την Ελεύθερνα. Νότιο όριο της ήταν η κορυφογραμμή της Ίδης. Διέξοδο στην θάλασσα εξασφάλιζαν στην Αξό το λιμάνι της αρχαίας Αστάλης που εντοπίζεται στο ακρωτήρι Πυροβολόπετρα, στο Μπαλί και το λιμάνι της Αλμυρίδας ανατολικότερα κοντά στο σύγχρονο οικισμό Σίσσες που επίσης διατηρεί την αρχαία του ονομασία. Στα όρια της επικράτειας της βρίσκονται δυο πολύ σημαντικά ιερά σπήλαια: του Ταλλαίου Ερμή κοντά στο σημερινό χωριό Μελιδόνι και βεβαίως το Ιδαίο Άντρο αφιερωμένο στον Δήνα τον Ιδατά.

Εύα Τέγου

Αρχαιολόγος, ΚΕ Εφορεία Προϊστορικών και Ιστορικών Αρχαιοτήτων