Το τοπωνύμιο Πάνορμος της αρχαίας Κρήτης, το οποίο αναφέρουν ο Πτολεμαίος και ο Πλίνιος, εντοπίσθηκε από νεότερους ερευνητές στη θέση του οικισμού Κασιέλλι Μυλοποτά­μου. Βάσει της γνώμης αυτής, το Καστέλλι Μυλοποτάμου μετονομάσθηκε μετά τη λήξη της τουρκοκρατίας σε Πάνορμο. Ωστόσο ο εντοπισμός και η μετονομασία φαίνονται εντελώς χωρίς βάση, δεδομένου ότι η λέξη Πάνορμος στα αρχαία ελληνικά εσήμαινε πάντοτε, όπως δείχνει σειρά παραδειγμάτων, «ασφαλές φυσικό λιμάνι», ενώ η συγκεκριμένη ακτή του Μυ­λοποτάμου είναι και ήταν χωρίς όρμο, ανοικτή και εκτεθειμένη στο άγριο Κρητικό Πέλαγος.

Ο εσφαλμένος εντοπισμός του τοπωνυμίου οφείλεται αρχικά στον ερασιτέχνη αρχαιολό­γο, βενετοκρητικό ευγενή του 16ου αιώνα, Ανδρέα Κορνάρο, ο οποίος παρανόησε το νεώ­τερο τοπωνύμιο Πάρναμος ή Πάνορμος της περιοχής, που δηλώνει όχι έναν ανύπαρκτο όρμο, αλλά ένα λόφο. Σημειώνω ότι το Τοπωνυμικό Αρχείο του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης παρέχει το παράλληλο τοπωνύμιο Πάνω Αρμιά και πλήθος άλλων Αρμών, πάντοτε με τη ση­μασία «λόφος» κατά την ορθή ερμηνεία του μεγάλου γλωσσολόγου Γεωργίου Χατζιδάκι. Η παρανόηση και ο εσφαλμένος εντοπισμός της αρχαίας Πανόρμου επαναλήφθηκε ανεξέλε­γκτα από άλλους νεότερους γεωγράφους, περιηγητές και αρχαιολόγους.

Η πραγματική αρχαία Πάνορμος έπρεπε να αναζητηθεί, βάσει των συντεταγμένων που δίδει ο γεωγράφος Πτολεμαίος, αμέσως δυτικά του Ηρακλείου. Ο Πτολεμαίος, μετρώντας από τα δυτικά προς τα ανατολικά, τοποθετεί την περιοχή Ρεθύμνου και Μυλοποτάμου στην 53 μοίρα, ενώ την Πάνορμο στην 54, στην ίδια με το Ηράκλειον, λίγο δυτικότερα από αυτό. Εκεί πράγματι βρίσκεται ο φυσικός λιμένας της Αγίας Πελαγίας, εντελώς προστατευμένος από το βόρειο και βορειοδυτικό άνεμο, χάρη στο ακρωτήριο που λέγεται χαρακτηριστικά Σούδα. Ο όρμος αυτός χρησιμοποιήθηκε εντατικά τόσο στις κρητικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα όσο και κατά τη γερμανική κατοχή από πλοία και καΐκια.

Στην ακτή του Μυλοποτάμου βρισκόταν λοιπόν όχι η Πάνορμος, αλλά η αρχαία πόλη Παντομάτριον, επίνειο της αμέσως προς νότον ευρισκόμενης Ελεύθερνας, στης οποίας τις επιγραφές πιθανώς μνημονεύεται.

ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΑΛΕζΙΟΥ